Frå dei britiske øyane
Krossen er 2,85 m høg, 1,15 m brei og 6-15 cm tjukk. Han er laga av såkalla Hyllestad-stein, ein glimmerskifer med isprengde granatar. Han har glatt overflate utan dekorasjon, rette sider på krossarmane og runde armholer.
I alt 54 av 60 steinkrossar i Noreg står på Vestlandet, og mellom desse hamnar den enkle krossen ved kyrkjegardsporten i Eivindvik i ei lita gruppe kalla "norsk-keltiske". Tradisjonen med å sette opp steinkrossar kom frå dei britiske øyane. Den keltiske krossforma kan tyde på eit kyrkje- eller misjonssamband med den keltiske delen av dei britiske øyane, - t.d. Wales, øya Man og Irland.
Knytt til Olav
Krossane i Eivindvik er truleg sette opp i samband med kristninga av Noreg. Ei segn seier at Olav reiste krossane for å vigsle grunnen til gudsteneste, og at han baud folk å byggja ei kyrkje på staden. Ei anna segn går ut på at Olav skaut tre piler i ulike retningar frå tingstaden og sette opp ein kross der kvar pil landa. Steinkross-granskaren Fridtjov Birkeli (1906-1983) meiner det er sannsynleg at det var Olav Tryggvason som reiste krossane, før kyrkja i Eivindvik vart bygd.
Gulatinget
Kristninga av landet skjedde mellom anna gjennom vedtak på tingsamlingar, og begge krossane i Eivindvik kan ha vore reist i samband med eit slikt vedtak. Steinkrossar andre stader er òg reiste nær tingstader, som på Tinghaug og Krosshaug på Fosen og Thingvellir på Island. På denne måten har krossane opp gjennom åra vorte knytte til drøftinga om kvar Gulatinget låg. Det har vore peika på fleire stader for Gulatinget, mellom anna Eivindvik, Midtunvågen, Flolid og Stemnebø. Krossane har vore brukte som argument for at Gulatinget låg i Eivindvik, i alle fall i ein periode.
I staden for kyrkje?
Den tidlegaste skriftlege skildringa av krossane er frå 1626, og skildrar krossane omtrent slik vi ser dei i dag. Ei segn seier at den keltiske krossen opphavleg stod ved stranda, truleg saman med ein døypefont av same steinsort. Ein hypotese går ut på at døypefonten og krossen vart laga til ein massedåp som Olav Tryggvason heldt. Men det finst ikkje noko i skriftlege kjelder som tilseier at krossen har stått nokon annan stad enn ved kyrkjegardsporten. Den kjende prosten i Eivindvik, Niels Griis Alstrup Dahl (1778 - 1852), var oppteken av krossane og meinte at krossen ved kyrkjegardsporten vart reist som eit kristent samlingspunkt før kyrkja vart bygd.
Krossen idag - 2001
Ein tilstandsrapport frå 1994 peikar på sterk vitring, avskaling og sprekkdanningar i steinkrossen. Det vert òg nemnt at krossen ved kyrkjegardsporten er sterkt utsett for fare for påkøyring. Eit minnesmerke som vart reist på Flolid i samband med at Gulatinget vart valt til Sogn og Fjordane sin tusenårsstad, er tydeleg inspirert av krossane. Dei to krossane i Eivindvik er òg avbilda i kommunevåpenet til Gulen kommune.
2012 - «forferdelig tragisk»
Fredag 27. april 2012 blei steinkorset slege tvert av rett under armane. Det skjedde då folk frå Gulen skyttarlag heldt på å fjerna eit tre på innsida av kyrkjegardsmuren. Fellinga var tinga av det kyrkjelege fellesrådet. Dei var redde for at treet skulle detta overende og skada korset. Men så skjedde det likevel, trass vinsjar og andre tiltak for å sikra kulturminnet. Ei stor grein brotna og trefte steinkorset med voldsom kraft.
«Dette er forferdelig tragisk og alvorlig», uttalte kyrkjeverje Trude Brosvik til BT (Bergens Tidende). Ho opplyste elles at fellesrådet hadde valt å politianmelda saka for å få alt kring fellings-tiltaket klårlagt, og at dei venta på fagfolk til å synfara åstaden.
