Frå sør møter øya deg med eit småkupert landskap med låge ryggar som vekslar med dalar og søkk. Her er lendet for det meste grønkledt, ikkje nake og barskt, som nordaust på øya. Det er geologien, dei såkalla Bergensbogane, som i særleg grad formar dette landskapet, her som i grannekommunen Lindås. Den ytre delen av Osterøy høyrer til desse bogane, den indre delen av øya ligg austafor. Då isen låg tjukk over landet, skura og gnog den sjølvsagt dei djupaste furene der det var minst motstand. Den grov seg ned etter lengderetninga på Bergensbogane der fjellet var lagdelt, skifrig og reist på høgkant. Slik går alle søkka i retning nordvest-søraust; eit «bakke opp og bakke ned» landskap. På tvers av bogane har vegane vorte lange og svingete – før vår tids tunnellar skjer seg gjennom.
Mellomalderens skipreide var organiserte kring fjordane og omfatta landskapet på begge sider – Arne skipreide i aust, Mjelde skipreide i sør og den store Hosanger skipreide i vest og nord. Dei tre prestegjelda Haus, Hamre og Hosanger var utgangspunktet for kommunane etter 1837, og dagens Osterøy er ei samanslåing frå 1964 av kommunane Bruvik, Haus, Hamre og Hosanger, med unntak av den nordaustre delen av øya, som framleis høyrer til Vaksdal kommune. Åsane vart skild ut som eigen kommune frå Hamre kommune i 1904. Haus prestegjeld omfatta soknene Haus, Mjelde, Gjerstad, Bruvik og Stamnes. I 1870 vart Bruvik og Stamnes skilde frå med namnet Bruvik kommune, og først i 1964 vart Arna skild ut som eigen kommune. Logikken er enkel – det er overgangen frå båtens til bilens landskap som syner att i disse endringane.
Ei av dei fire fylkeskyrkjene i det gamle Hordafylket ligg på Hamre; ein sentral stad i det store prestegjeldet som strekte seg frå Sandviken i Bergen til øvst i Modalen, tilsvarande Hosanger skipreide. I 1749 vart Hosanger skilt ut som eige prestegjeld, med Hosangerkyrkja som hovudkyrkje. Hamre, eller Hamarr, er det gamle namnet på tingstaden ved Osterfjorden, innanfor Hamarsneset. Fire fjordar møtest her, og Hamarr var sentrum for heile Nordhordland før Bergen kom til. Gangdagetinget – gangdagane var dei tre dagane før Kristi Himmelfartsdag – vart halde på Hamarr i Oster. Hamarr er etymologisk det same namnet som kaupangen Hamar i Hedmark.
Om namnet Hosanger er det ulike teoriar. Siste leddet; -angr, tyder vik eller fjord. Oluf Rygh seier at første leddet truleg kjem av hosa, «… en lang strømpe»; Mjøsvågen liknar fotstykket på ein sokk. Lokalhistorikaren Johan Litleskare meiner derimot at «hosa» har samanheng med ein stad der ein tverrdal munnar ut i ei bukt ved fjorden; under roren langs land må ein «sleppa landet». Ei slik hosa er det frå Hoshovde og til Gatland; eit vindhardt fjordstykke der dalasnoen kjem ut i den avstengde vågen – Hosanger.
Jordbruk på skiferjord
Dei svakaste bergartane formar dalar. Dalen ovanfor frå Bruvik, som er utgraven i glimmerskifer, er ein av dei. Ut mot Osterfjorden held desse dalane fram i vågar, som Fotlandsvågen, Mjøsvågen og Lonevågen. Opp frå Lonevågen, gjennom eit trong dal, opnar landskapet seg mot Gjerstad og ei stor brei bygd ligg framfor ein med gard etter gard på fine bøar. Gardane er tufta på næringsrik forvitringsjord frå smale skifersoner, slikt ein også finn att på Vevle, i Austbygda og på Myking. I Mjeldalen, det rikaste jordbruksområdet på Osterøy, er det ikkje vitring av fast fjell, men tjukk morenejord som har gitt grunnlag for den gamle storgarden.
Bergensbogane femner både om urtidsbergartar som tilhøyrer Lindåsdekket og yngre kambrosilurbergartar i Store Bergensboge (s….). I Lindåsdekket i vest finst ulike djupbergartar og gneisar, og soner med den kvite, feltspatrike bergarten anortositt. Både jarn, nikkel og kopar har vore vunne ut frå desse bergartane. Kambrosilurlaga strekkjer seg frå Stokkaneset til Bruvik og nordover forbi Vestrevatnet til Fotlandsvågen. På Skaftå vart marmor utnytta industrielt frå 1869 heilt fram til 1960-åra.
Nord og aust på øya er det den harde grunnfjellsgneisen som rår. Fjella er høgare enn i sør og vest; dei sørgjer for at nedbøren er dess større. I gneisen er det enno att nokre små fjellvidder, restar av eit eldre og flatare landskap. Særleg sør for kommunegrensa, ved Rispingen (742 m o.h.) er dei tydelege i landskapet.
Grøderike lier og artsrik skog
Fjell og kollar skjermer mot vær og vind på øya, og ein kan finna lune holer med svært høg temperatur på fine sommardagar. Til gjengjeld kjem nattefrosten tidleg, og det kan bli heller kaldt om vinteren. Mot vest og sør kjem våren først og vinteren sist. Nedbørsstasjonen på Gjerstad registerer 2200 mm i året, same som i Bergen.
Osterøy har mykje naturskog, med furu som det dominerande treslaget. Mest særmerkt er likevel skogen som høyrer til dei gamle kulturlandskapa. I dei grøderike liene langsmed Sørfjorden veks mykje ask med greiner som breier seg utover dei smale og svingete vegane. Mellom Haus og Bruvik vekslar edellauvskog med frukthagar, ikkje ulikt landskapet ein møter i indre Hardanger. Edellauvskogen er særleg artsrik, men ikkje lett å ta seg fram i der han stupar rett i fjorden. Somme av dei varmekrevjande plantane i skogkanten, til dømes raudknapp og mørk kongslys, er elles sjeldne å sjå så langt vest i fylket. I det verna gardsmiljøet på Havrå vitnar meir enn 200 år gamle stuvar av ask og alm om at skav og lauv frå trea vart hausta til vinterfor. På desse stammane veks ei mengd mosar og lav, også fleire sjeldne artar.
Bruviknipa, eller Brøknipa som den også kallast, ligg som eit høgt tak over lauvskogen. Her veks reinrose, raudsildre, fjellsmelle og ei rekkje andre fjellartar som trivst på kalkgrunn. Fjella lenger nord på øya har mykje færre planteartar. Også skogsområda i nord skil seg vesentleg frå sørsida av øya. I nord er det helst furu og bjørk og mykje lyng, blåtopp og einer. Om floraen er fattig og klimaet vått, byd denne fjellheimen likevel fram ein spanande fauna. Det er truleg i desse fjella den sjeldne smålomen hekkar, han som elles er å finna på matjakt ved Storavatnet. Fjellfuglar som heilo, snøsporv og fjellvåk held også til i dette området. Jamvel lemen er å finna.
Austre- og Vestrevatnet, som til saman utgjer Storavatnet, er utan samanlikning den største innsjøen. Vatnet er regulert, men saman med naturreservatet på Herlandsnesjane utgjer likevel vatnet eit av dei mest unike naturområda i Hordaland, eit område av internasjonal verneverdi.
Levande fjord
Rundt øya er sjøvatnet dekt av eit bortimot ferskt overflatelag. I nedbørrike periodar er det berre nokre få promille saltinnhald i dei øvste 3-4 metrane. Likevel gir fjorden nok næring til fugl og fisk. Osterfjorden, og spesielt dei mange vågane som vender ut mot fjorden, er viktige vinteropphaldsstader for fleire artar dykkender og for skarv. Fjordane som tidlegare var kjent for store fangstar av laks og sjøaure har no mange oppdrettsanlegg. Mange meiner at smittsomme virus, lus og forureining utgjer eit trugsmål mot det naturlege livet i fjordane.
Det ferske overflatevatnet gjer at den djupe og smale Veafjorden lett frys til. Sjølv om fjellsidene er steile, har dei djupe fjordane kring Osterøy difor ikkje vore nok til å stogga innvandring av firbeinte skapningar. I gamle dagar skal her ha vanka ulv. Han vandra over isen, men det seiest at folk gjekk manngard og jaga gråtassen bort. Fuglar, insekt og plantar som ein normalt finn på austlandet har også funne tilhald på innlandsøya.
