Earth and stone

Jordsmonn er den delen av jordarten som vert påverka av klimaet og organismar. Jordsmonn utviklar seg over lang tid, og under dei klimatiske og topografiske tilhøva på staden. Sidan vi har mykje nedbør i Hordaland, skal vi vera glade for at terrenget stort sett gjev god avrenning, elles ville vi hatt torvjord nesten overalt. Det er dei fysiske, kjemiske og biologiske tilhøva som avgjer kva type jordsmonn som vert utvikla. Vi veit at det lever ulike kryp nede i jorda, og vi bør vera takksame når meitemakken gjer noko av jordarbeidet for oss. I tillegg sorterer telen jorda ved at stein i åkeren frys opp mot overflata når det er frost.

Podsol

Vi tenkjer sjeldnare på det arbeidet mikroorganismane utfører. Det finst eit utal av mikrobar, plantar, sopp og bakteriar nede i jorda. Øvst har jorda eit dekke av humus (daude planterestar). Om det er luftig, vert humuslaget nedbrote gjennom det vi kallar lågtemperaturforbrenning, om lag som i ein kompost. Det er dei klorofyllfrie plantane (sopp og bakteriar) som gjer dette arbeidet. Her skjer det motsette av fotosyntesen, ved at mikroorganismar omdannar C (karbon) til CO2 (karbondioksid). Innhaldet av CO2 i den øvre jordlufta kan vera 200 gonger høgare enn i vanleg luft. På same måten som prosessen bak forvitringsjord vert det her danna karbonsyre (H2CO3), som saman med humussyrer og andre syrer utvikla av organismar sig nedover til øvre delen av mineraljorda. I dette sjiktet er det ei aktiv kjemisk utluting og omdanning av ymse mineral som inneheld grunnstoff som jern og mangan. Her vert det no danna eit lyst, oskeliknande sjikt som vi kallar bleikjord, der dei mørke minerala er endra. Like under dette sjiktet vert løysinga utfelt og dannar eit brunt utfellingslag, der mineralkorna får ei hinne av oksid. Jernoksid er i grunnen det same som rust, og minerala har fått ei rusthinne. I sandjord og grushaldig jord kan denne hinna kitta saman mineralkorn til eit brunt, betongliknande lag som vi kallar aurhelle.

Slik har eit av dei vanlegaste jordsmonna i Hordaland, podsol, vorte danna. Podsol er særleg utvikla i barskogterreng og på næringsfattig berggrunn, og det har vi som kjent mykje av i Hordaland. Nedbrytinga av barnålene som ligg på skogbotnen, gjev ekstra sur jord og gode vilkår for danning av podsol. Ein god regel seier at der det er mykje blåbærlyng, er jordsmonnet podsol.

Brunjord

I lauvskog og på rikare bergartar, som fyllitt og amfibolitt, kan det verta utvikla eit jordsmonn som heiter brunjord. Brunjorda er rik på humus, og har mykje mold i den øvre delen. Her blandar gjerne meitemakken humuslaget med den uorganiske jorda djupare nede. Brunjord har ikkje den same klare inndelinga i sjikt som podsol. Hjå oss er brunjorda lokalisert til fyllitt og amfibolitt og finst til dømes i bøkeskogen på Seim, på Osterøy og Stord i tillegg til i Kvam og delar av Voss. Sidan det tek tid å utvikla eit jordsmonn, vil vi berre finna desse typane i jord som ikkje har vore under plogen.

Neste gong du set spaden i jorda, skal du tenkja på at det er innhaldsrike og innfløkte prosessar som går føre seg i jordsmonnet. Du finn kanskje nokre meitemakkar, men det er millionar av småkryp og sopp som gjer grovarbeidet. Det skjer etter at store geologiske prosessar har skapt dei ulike jordartane. Pedologi, eller jordlære, er ein eigen vitskap der kjennskap til både geologi og kjemi er viktig, og det er dette forvitnelege samspelet som gjev oss innsyn i dei grunnleggjande vilkåra for livsmiljøet vårt.

Under isbrear vert det avsett botnmorene ved at breen skurar og plukkar steinmateriale frå berget under. Endemorene vert avsett framom breen anten fordi breen skuvar saman lausmassar til ein rygg når han rykkjer fram, eller ved at materiale vert ført fram til fronten langs skjerplan inne i isen når fronten ligg i ro, som på eit transportband. Sidemorenane får det meste av massane frå skred frå dalsidene. Morene har vanlegvis alle kornstorleikar: leire, silt, sand, grus, stein og blokker. (Wojtek Nemec)

Sand og grus vert avsett i eit delta ved slutten av istida med leire på botnen utanfor (teikninga under). På grunn av landhevinga vert det gamle deltaet heva og er no ein terrasse (over). Elva skjer seg ned og dannar eit nytt delta ut i fjorden. Leira i botnlaga er òg heva opp på land – og dei gamle skrå deltalaga kan vi sjå som skrålag i grustak i terrassane. (Wojtek Nemec)

Steinblokker er dei mest grovkorna delane av ein jordart. Om blokkene ligg underleg til, er det mange stader knytt segner til dei, men geologen kan som oftast gje ei naturleg forklaring. Det er naturkreftene som er verksame.

A Flyttblokk, innlandsisen

Timeglaset, Gråsida, Voss: Stein som innlandsisen ikkje kunna bera lenger. Ei flyttblokk er oftast av eit anna bergslag enn fjellet ho ligg på. Blokkene har litt avrunda kantar.

B Skredblokk, fjellskred

Blokk på elveslette, Lavik i Eksingedalen. Ved fjellskred ligg det mange stader store blokker eit stykke ut frå steinura. Store blokker som ikkje går sund, har større energi enn små blokker og kan såleis rulla lenger fram. Blokkene er oftast kanta. (Helge Sunde)

C Skredblokk, snøskred

Einar Røldal ved blokk på skredvifte, Apold i Odda. Særleg våtsnøskred kan ta med seg blokker på fleire tusen kilo og leggja dei att på skredvifta eller framfor vifta. Blokker frå snøskred er oftast skarpkanta. (Kai-Inge Melkeraaen)

D Blokk, flaumkatastrofe

Blokk på elvesletta i Simadalen. Når Nedre Demmevatnet tømde seg under Rembesdalsskåka og fløymde ned i Simadalen, frakta vatnet store blokker utover elvesletta. Blokkene er avrunda. (Svein Nord)