Viktig gjestgiveri
Den lune og gode hamna var ettertrakta av dei sjøfarande då ho ligg sentralt plassert ved den indre skipsleia langs kysten. Rugsund si handelshistorie går attende til tidleg på 1600-talet då borgarar frå Bergen slo seg ned her. I 1757 var det Thomas Friis som eigde gjestgiveriet og kremmarleiet. På hans tid vart staden omtalt som svært nødvendig for både dei reisande og allmugen. Dette var utan tvil den rette skysskiftestaden og jekte- og båthamna for heile Nordfjord. Inntektene og næringa av staden var ikkje av noko stort verde då allmugen sjølve reiste til Bergen og kjøpte varene sine der. Det var drifta av gjestgiveriet som var viktigast.
For a very long time Rugsund has been used as a much used harbour for 'jekts' and also as an inn. The picture shows the place on a fine summer's day in the 1990s. The store can be seen between the white residence and the warehouse to the left.
Gode tider
Kring midten av 1800-talet var det gode tider for handelsstaden Rugsund. Henrik Didrik Friis gjorde staden til ei stor forretning. I 1865 var Thomas Friis landhandlar i Rugsund. Handelsbetjenten hans var Peder Christensen. Elles var ei husjomfru, tre tenestekarar og fire tenestejenter tilsett hjå Friis. Friis-familien eigde Rugsund frå fyrste halvdel av 1700-talet til 1893, då Peter Christian Wiese overtok. Wiese, som hadde drive handel på Dombstein, dreiv landhandel, manufaktur og kolonialforretning her i 1900. Sonen, Helmfred, var handelsbetjent hjå faren. Det var ein bakarsvein tilsett hjå Wiese så det må ha vore bakeri her. - Ein av bygningane vert kalla Bakerisalen. - Wiese dreiv handel både i Rugsund og Vågsvåg til 1916. Han selde då begge stadene og flytta til Bergen.
Rutebåtstoppestad
Rugsund vart alt på 1850-talet stoppestad for nokre av postrutene mellom Bergen og Trondheim som vart trafikkert med dampskip. Staden var ei kjend hamn og skysskiftestad frå gamalt av og eit naturleg val som stoppestad. Men Fylkesbaatane nytta ikkje Rugsund då dei sette opp sine fyrste ruter på Nordfjord. Handelsmann Friis søkte kommunestyret om å få stoppestad her og tilbaud Fylkesbaatane gratis ekspedering i eit halvt år for å få rutestopp. Ut i 1860-åra vart staden trafikkert og i 1870 gjort til stjernestoppestad. Både ruter til Bergen og lokalruter gjekk innom her. Landhandlar Thomas Friis var fyrste ekspeditøren i Rugsund, på 1880-talet.
Over til fastlandet
Det var planar om å setje opp bryggje i Rugsund i 1897, men oppsitjarane på fastlandssida kjempa for å få ekspedisjonen flytta dit. Dei ville byggja bryggja på Haugland. Etter ei tid vann fastlandsfolket fram og fekk bygd bryggja på Haugland kring 1919. Alfred Haugland vart dette året tilsett som ekspeditør. Saman med John Fløtre og Karl Haugland hadde han stått for bygginga av kaien. Dei to sistnemnde var handelsmenn. Karl Haugland sin landhandel vart starta av faren, Jesper G. Klubben, i 1885. Karl overtok drifta i 1905 og starta i 1908 også bakeri her. John Fløtre ass. Landhandel vart starta av faren, Lars J. Fløtre, i 1886. I tillegg til landhandel dreiv Fløtre òg med fisk- og kjøtforretning. På 1950-talet hadde Fløtre ekspedisjonen til Fylkesbaatane.
Den gamle handelsstaden
I 1916 kjøpte Harald Skaar den gamle handelsstaden Rugsund hjå Wiese. I tillegg til assortert landhandel dreiv Skaar sild- og fiskeforretning, sagbruk, trelasthandel og kassefabrikk. Skaar salta sild og fisk og leverte råstoff til hermetikkindustrien. Same året som han overtok bygde han trandamperi her og i 1925 nytt sjøhus, eit ishus og sagbruk. Samstundes byrja han handel med trelast og bygningsartiklar. Her var nothenge og bunkringsstasjon for brenselolje. Staden låg gunstig til for notbruk og fraktefartøy som passerte gjennom Rugsundet på veg til og frå Nordfjord.
Bygningane
Det store våningshuset skal ha vorte flytta til Rugsund i 1836. Ei ny høgd vart bygd på huset, og samstundes vart det bygd ei sjøbu og ei krambu. No står det to store sjøbuer i Rugsund. Den eine med gavlsida og den andre med langsida mot sjøen. Mellom eine sjøbua og våningshuset ligg butikken. Bak bustaden ligg eit stabbur og lenger nord ligg bakeriet, som også har vore brukt som bustad.
The warehouse to the left in the picture is used as a scuba-diving facility centre. Oxygen tanks can be filled, and boats hired for diving expeditions. The warehouse is also used to dry the diving gear after a fantastic diving experience in Rugsund.
27. februar 1924 vart handelsstaden freda av Riksantikvaren. Bygningane har sidan vorte restaurerte og er no i god stand.
Turisme og handel
Rugsund har framleis landhandel, Harald Skaar landhandel, i gamal original stil med handel over disk. Staden har satsa på småbåtturisme. Her er bygd gjestebryggjer og servicebygg med alle fasilitetar. Ein kan få leige hus, rom eller husvære her - eller setja opp telt. Bygningane Bakeriet, Mjølloftet, Svaloftet og Butikkloftet vert leigt ut til overnatting for turistar. I Rugsund er det skipa eit dykkarsenter der det er råd å få fylt luft på dykkarflaskene, leige båtar og ei stor sjøbu til opphald. Tilhøva for dykking skal vera flotte her. Frå Rugsund går det fleire oppmerka turstiar til andre delar av Rugsundøya. Staden er òg eit godt utgangspunkt for turar til fjellet Hornelen og helleristningsfeltet på Vingen.
Framtida ser lys ut for den gamle handelsstaden Rugsund. Kring år 2000 starta ein med å byggja veg frå fastlandet til Bremangerlandet. Denne vegen går i bru over Rugsundet, vidare over Rugsundøya og i tunnel under Skatestraumen til Bremangerlandet. Handelsstaden Rugsund kan på grunn av denne utbygginga få fastlandssamband.