Første gong kyrkja i Fana er nemnd i skriftlege kjelder er i 1228, men den rundboga portalen i sørmuren i skipet og den nedre delen av muren vitnar om at kyrkja kan vera eldre. Fanakyrkja var i mellomalderen knytt til eit hospital; kanskje var det denne funksjonen som gjorde at ho fekk ry som valfartskyrkje. I 1303 vart denne kyrkja eitt av dei 14 kongelege kapella til Håkon V Magnusson. Då fekk koret truleg to store gotiske grindverksvindaugo. Kyrkja skal også ha hatt eit vesttårn i mellomalderen, men etter ein brann i 1644 fekk skipet ein tårnryttar av tre over vestgavlen. I 1870 vart kyrkja ombygd. Skipet vart lengd mot vest og fekk fire store vindaugo i kvar langmur. Koret vart høgare; i vest vart det bygt eit våpenhus i mur med eit tretårn over. I 1926-27 vart kyrkja restaurert. Skipet fekk no tre mindre vindaugo i kvar langmur. I vest bygde arkitekt Frederik Konow Lund ein tårnfot etter modell av Voss kyrkje og sette på ein takryttar av same type som sto på skipet før 1870. Det undergjerande sølvkrusifikset vart etter tradisjonen fjerna frå kyrkja kring 1620 av høvedsmannen på Bergenhus, Thord Roed.
Fana church, Bergen
Fanakyrkja slik ho vart restaurert av Frederik Konow Lund i 1926-27 (Svein Nord).
Fana kyrkje
Steinkyrkja i Fana var ei av valfartskyrkjene i mellomalderen, med eit undergjerande sølvkrusifiks som kunne lækja sjuke. Ein haug vest for kyrkja vert enno kalla Krykkjehaugen; etter tradisjonen var det her dei sjuke kasta krykkjene sine. Kanskje har denne kyrkja, der ho ligg ved den gamle halvfylkesgrensa, også hatt ein særskild posisjon i høve til fjordungskyrkjene i fylket.
I området kring Fana kyrkje har det lege fleire store gravhaugar frå førkristen tid. I dag ligg berre ein av desse att; på vollen ved vegen til skogforskingsstasjonen. Opphavleg var haugen rund med ein diameter på 18 meter, i dag er han avlang og mindre. I eldre tid låg det her to haugar til. På den eine stod det to 4 meter høge bautasteinar som vart fjerna i 1762. Bøndene kalla dei «kjempesverd», og etter tradisjonen markerte dei den eldgamle halvfylkesgrensa mellom Nordhordland og Sunnhordland.
- Hjellestad, H. (1933) Fana. Bergen.
- Fana bygdebok (1980-1993). Bind 1-2, 4. Bergen, Fana bygdeboknemnd.